Jak pomóc dziecku, które myśli o samobójstwie?

Masz myśli samobójcze? Zadzwoń pod nr 116 111 tu znajdziesz pomoc przez całą dobę (Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży).

Ktoś w Twoim otoczeniu doświadcza kryzysu, wspomina o odebraniu sobie życia? Zadzwoń: 800 70 22 22.

Doświadczasz żałoby po stracie dziecka, które odebrało sobie życie? Zadzwoń: 116 123 (Telefon wsparcia emocjonalnego dla dorosłych)

Każdego dnia co najmniej sześcioro nastolatków podejmuje próbę samobójczą - podaje raport Zrozumieć, aby zapobiec 2024, oparty o dane Głównej Komendy Policji. Co najmniej - oznacza, że tych prób jest więcej. Policja jest wzywana i odnotowuje zachowanie samobójcze w tych przypadkach, gdy dziecko traci życie lub wymaga interwencji lekarskiej. A są takie sytuacje, gdzie o próbie samobójczej nikt nie informuje pogotowia albo o której nie wie nikt poza samym dzieckiem, które ją podejmuje.

Prognoza specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego wykazuje, że na jedno samobójstwo nastolatka przypada od 100 do 200 prób samobójczych. W 2023 roku Komenda Główna Policji odnotowała 1 994 próby samobójcze w grupie wiekowej 7-18 lat. W przedziale 7-12 było to 78 prób, a w przedziale 13-18 miało miejsce 1 916 prób. W 2023 odnotowano spadek 7% wśród dzieci i młodzieży do 19. roku życia.

Aby móc zapobiegać, potrzeba znać przyczyny zachowań suicydalnych. Pojawienie się kryzysu samobójczego jest rozłożone w czasie i ma źródło w jednej bądź kilku sferach życia nastolatka/dziecka. Motywują do zachowań samobójczych: doznanie przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, a także bycie jej świadkiem, doświadczenie przemocy rówieśniczej w formie aktywnej i biernej (ostracyzm rówieśniczy), rozwód rodziców, konflikty szkolne, nieplanowana ciąża, śmierć bliskiej osoby, bagatelizowanie problemów przez rodziców i opiekunów, zaniedbanie emocjonalne, poczucie samotności, poczucie zbędności, poczucie beznadziejności, a także poczucie bezradności.

Od dłuższego czasu mam myśli samobójcze, okaleczam się, codziennie płaczę. Z niczym sobie nie radzę, jestem kompletnie beznadziejna. To wszystko moja wina... Nie musicie odpisywać, wiem, że inni mają gorzej i bardziej potrzebują pomocy niż ja.

To fragment wiadomości przesłanej przez nastolatka na stronie pomocowej www.zwjr.pl (zakładka „Napisz do specjalisty”, publikacja za zgodą autora).

Należy pamiętać, że mózg nastolatka jest w wyjątkowym procesie przeobrażania się z organu dziecięcego w dorosły i ta praca jest dla niego bardzo energochłonna. W wyniku współdziałania wielu czynników biologicznych nastolatki mogą przejściowo doświadczać nowych form zaburzenia równowagi w sferze emocjonalnej czy poznawczej:

Ten wyjątkowy stan dorastającego dziecka wymaga większej troski i uważności i jednocześnie zwiększa podatność nastolatka na doświadczenie kryzysu samobójczego.

Inne czynniki, które wpływają na pojawienie się kryzysu samobójczego to:

Mniej bezpośrednie czynniki to sytuacja ekonomiczna w kraju, dostępność do pomocy, dostęp do rozwoju edukacji i kariery a także podejście kulturowe do samobójstwa w danym kraju, sposób przedstawiania samobójstwa w kulturze popularnej i mediach, religijność.

Ryzyko wystąpienia zachowań samobójczych zwiększają także wcześniejsze zachowania samobójcze u osoby i w jej rodzinie, zaburzenia psychiczne, zaburzenia osobowości, depresja, lęk, współwystępujące choroby, problemy w środowisku rodzinnym, przynależność do mniejszościowej grupy, status społeczno-ekonomiczny, stres, nadużycia seksualne i fizyczne, problemy z nauką, samobójstwo w środowisku, dostęp do metod popełniania samobójstwa.

Od czasu pandemii można zauważyć przeniesienie się nastolatków do środowiska wirtualnego. Średni dzienny czas korzystania z mediów społecznościowych wśród nastolatków to 4 godziny i 12 minut. Patrząc na rytm dobowy możemy przyjąć, że nastolatek śpi średnio osiem godzin, a drugie tyle spędza w szkole – po odjęciu zaś czasu na posiłek i czynności związane z higieną codzienną – resztę czasu prawie całkowicie wypełnia mu internet (Raport nastolatki 3.0). Na uwagę zasługuje fakt, że 16,2% nastolatków deklaruje, że nie jest w stanie wytrzymać bez mediów społecznościowych dłużej niż godzinę.

Dostęp do nieograniczonych materiałów w sieci zwiększa ryzyko zachowań samobójczych u nastolatków. Amerykańskie badanie wykazało, że już po 10 minutach korzystania z Tik Toka użytkownikowi 13-letniemu aplikacja proponuje treści o tematyce samobójczej. (Raport by EKO Suicide, Incels, and Drugs: How TikTok’s deadly algorithm harms kids).

W internecie nastolatek w sposób niekontrolowany przez rodzica może być eksponowany na treści związane z zachowaniami samobójczymi: filmy, seriale, gry, doniesienia medialne, treści w mediach społecznościowych. Może także znaleźć opis szczegółowych metod samobójstw i prób samobójczych. Coraz częściej trafić można także na poradniki dotyczące sposobów odebrania sobie życia lub na filmy z nagraną próbą samobójczą.

Śmierć samobójcza bywa także romantyzowana i gloryfikowana w filmach, serialach, książkach i w mediach społecznościowych. Także nieodpowiedzialny sposób informowania w mediach o samobójstwie znanej osoby może prowadzić do tzw. Efektu Wertera, czyli naśladownictwa.

Pośrednio na zachowania samobójcze u nastolatków może wpływać korzystanie z mediów społecznościowych, np. obniżając ich samooocenę. Według raportu Nastolatki 3.0 czterech na dziesięciu nastolatków (44,5%) przejawia niski poziom samooceny. Niższy poziom samooceny występuje wśród dziewczynek (48,2%, a więc niemal co druga z nich). U chłopców to 40,8%. W  szkołach podstawowych 47,8%,  w liceum – 39,5%, a technikum – 38,2%.

46,2% nastolatków uważa, że ważne jest postrzeganie swojego wyglądu i skupienie się na atrakcyjności fizycznej w odniesieniu do mediów społecznościowych.

W internecie młodzi ludzie doświadczają także przemocy rówieśniczej (hejt, cyberbullying, sekstortion). Z ośmieszaniem i poniżaniem kogoś w sieci zetknął się co trzeci nastolatek (ośmieszanie – 33,2%, poniżanie - 29,6%). Warto także zwrócić uwagę, że według autorów raportu, gdy nastolatki doświadczają przemocy – najczęściej nie reagują i nikomu o tym nie mówią.

Według raportu Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę Diagnoza Przemocy wobec dzieci – 2023 doświadcza jej obecnie 66% polskich nastolatków, a dzieci, które doświadczyły przemocy rówieśniczej, siedem razy częściej deklarują podejmowanie prób samobójczych niż ich rówieśnicy bez tego doświadczenia.

Na zmianę zachowań nastolatków, które pośrednio mogą zwiększać ryzyko próby samobójczej, wpływ mają także brutalne gry i doniesienia medialne - następuje odhamowanie agresji i odwrażliwienie – oraz zwiększenie umiejętności podejmowania ryzyka. Według raportu Nastolatki 3.0 trzech na dziesięciu (31,1%) nastolatków przyznało, że w ostatnim roku wzięło udział w wyzwaniu internetowym, w którym mogło dojść do narażenia życia lub zdrowia fizycznego i psychicznego – ich samych lub innych osób.

Istotnym elementem zwiększającym ryzyko próby samobójczej są używki. Według raportu Zwrot w modelach konsumpcji – 2. edycja raportu alkohol w Polsce 60% nastolatków sięga po mocny alkohol, aby poradzić sobie z problemami, a 43% deklaruje upicie się choć raz w ciągu ostatniego miesiąca. Używanie alkoholu wiąże się z 94% wzrostem ryzyka śmierci w wyniku samobójstwa (J.Y. Isaacs, M.M. Smith, S.B. Sherry i in., Alcohol use and death by suicide: A meta-analysis of 33 studies, „Suicide and Life-Threatening Behaviour”, 2022, vol. 5.)

Brak poczucia realnego wsparcia i problem z budowaniem więzi jest związany ze zmianą jakości więzi rówieśniczych. Według raportu Nastolatki 3.0 ponad połowę nastolatków (53,9%) cechuje wysoki (10,6%) i powyżej przeciętnej (43,3%) poziom poczucia osamotnienia w mediach społecznościowych. Ważnym aspektem w kontekście kryzysu emocjonalnego dziecka jest także wyrwa pokoleniowa związana z brakiem porozumienia między rodzicami a dziećmi spędzającymi coraz więcej czasu w środowisku internetowym.

W 2023 roku nie odnotowano kolejnego dużego wzrostu prób samobójczych wśród dzieci i młodzieży (w porównaniu do poprzednich lat). Być może wpłynęły na to konkretne działania: wprowadzenie nowego modelu opieki w psychiatrii dzieci i młodzieży, wprowadzenie pierwszego w Polsce Programu Zapobiegania Zachowaniom Samobójczym oraz funkcjonowanie od 2021 roku specjalistycznego serwisu pomocowo-edukacyjnego dla osób w kryzysie samobójczym oraz ich bliskich www.zwjr.pl. Dodatkowo warto zwrócić uwagę na fakt, że podejmowane są w przestrzeni społecznej i medialnej aktywności związane z edukacją społeczną w zakresie zdrowia psychicznego, w tym zapobiegania depresji i zachowaniom samobójczym. Wiele szkół i placówek realizuje także działania psychoedukacyjne i wdraża programy profilaktyczne.

A jak udzielić pierwszej pomocy emocjonalnej dziecku/nastolatkowi, którego zachowanie, stan nas niepokoi? Zrób to w 4 krokach:

ZAUWAŻ niepokojące zachowania, które mogą sygnalizować, że dziecko lub nastolatek może doświadczać kryzysu.

• Zwróć uwagę na niepokojące, niepożądane i narastające zmiany w zachowaniu młodej osoby.

• Potraktuj poważnie wszystkie swoje obserwacje i powstrzymaj się przed pochopnym wyciąganiem wniosków, co jest ich przyczyną.

• Zachowaj spokój.

• Okaż zainteresowanie, życzliwość i troskę.

ZAPYTAJ, aby lepiej zrozumieć trudności i doświadczenia dziecka lub nastolatka oraz ocenić jego bezpieczeństwo.

•Zaproponuj termin spotkania, zapewnij o swojej uwadze i zachęć do rozmowy. Zapytaj o aktualne problemy.

• Wysłuchaj bez osądzania, bagatelizowania i zaprzeczania.

• Zapytaj, w jaki sposób próbuje sobie radzić z trudnościami, zwracając szczególną uwagę na sięganie przez dziecko po środki autodestrukcji.

• Zapytaj wprost o myśli, plany lub wcześniejsze próby samobójcze.

ZAAKCEPTUJ perspektywę dziecka lub nastolatka oraz wyrażane przez niego emocje.

• Okaż akceptację i zrozumienie.

• Wystrzegaj się pocieszania na siłę, tłumaczenia, szybkiego udzielania rad, dyskusji.

ZAREAGUJ na miarę potrzeb.

• Pomóż zaplanować małe, ale realne w danej chwili działania na rzecz poprawy samopoczucia i poradzenia sobie z trudnościami.

• Pomóż szukać i odkrywać alternatywne rozwiązania i możliwości wyjścia z kryzysu, w szczególności zachęć do skorzystania z wizyty u specjalisty (psychologa, psychoterapeuty, pedagoga, psychiatry, interwenta kryzysowego).

• Pomóż znaleźć specjalistę i jeżeli to będzie potrzebne, zaproponuj towarzyszenie w wizycie.

• Ogranicz dostęp do środków, które mogą być wykorzystane podczas próby samobójczej.

• W przypadku bezpośredniego zagrożenia życia zadzwoń pod numer alarmowy 112.

• Jeśli masz wątpliwości, co robić, zadzwoń pod numery telefonów pomocowych (np. 800 70 22 22, 800 100 100, 116 123).

• Odwiedź Strefę Pomocy www.zwjr.pl, by dowiedzieć się jak efektywnie wspierać dziecko lub nastolatka w kryzysie. Jeśli poczujesz taką potrzebę – zapisz się na bezpłatne konsultacje dla rodziców.

Źródła: raport "Zrozumieć, aby zapobiec. Zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży", "Czy mózg nastolatka funkcjonuje inaczej niż osoby dorosłej?", raport Raport Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę "Ogólnopolska diagnoza skali i uwarunkowań krzywdzenia dzieci", Warszawa 2018; raport "Suicide, Incels, and Drugs: How TikTok’s deadly algorithm harms kids", "Rozwój nastolatków. Skąd te wszystkie trudne zachowania?".