Franz Werfel: w czasie wojny ukrywał się w Lourdes, a potem napisał „Pieśń o Bernadecie”

Franz Viktor Werfel, niemieckojęzyczny Żyd, urodzony w Pradze, w 1890 r. znany jako dramaturg i satyryk, ośmieszający reżim Hitlera. Aż do Anschlussu Austrii mieszkał w Wiedniu. W 1938 r. uciekł, razem z żoną, do Paryża. Nigdy nie słyszał o Lourdes, choć od objawień minęło 80 lat. Ale to on jest autorem Pieśni o Bernadecie, jednego najpiękniejszych tekstów, jaki powstał o niezwykłej dziewczynie z Pirenejów i jej rozmowach z Maryją. Jak to się stało?

„W ostatnich dniach czerwca 1940 roku, w ucieczce po upadku Francji, oboje, moja żona i ja, mieliśmy nadzieję uniknąć naszych śmiertelnych wrogów na czas, aby przekroczyć granicę hiszpańską do Portugalii, ale musieliśmy uciekać z powrotem w głąb Francji, w tę samą noc, kiedy wojska niemieckie zajęły przygraniczne miasto Hendaye. Departamenty Pirenejów zamieniły się w fantasmagorię – bardzo obóz chaosu” – pisze Werfel w bardzo osobistej przedmowie do Pieśni o Bernadecie. To ten moment w historii pisarza, gdy uciekając przed Niemcami dociera do Lourdes, niewielkiej miejscowości w Pirenejach. Ścigany przez gestapo ukrywa się w pokojach wynajmowanych u ludzi. 

„Ta dziwna migracja ludzi wędrowała po tysiącach dróg, blokując miasta i wsie: Francuzów, Belgów, Holendrów, Polaków, Czechów, Austriaków, wygnanych Niemców; i, zmieszani z nimi, żołnierze pokonanych armii. Ledwo wystarczało na jedzenie, aby powstrzymać skrajne napady głodu. Nie było schronienia. Każdy, kto wszedł w posiadanie tapicerowanego krzesła na nocny odpoczynek, był obiektem zazdrości. Nie było benzyny” – pisał Werfel i dodawał, że to od pewnej rodziny osiadłej w Pau dowiedzieli się, że Lourdes jest jedynym miejscem, w którym, przy odrobinie szczęścia, można znaleźć dach. „Ponieważ Lourdes znajdowało się zaledwie trzydzieści kilometrów dalej, poradzono nam, abyśmy podjęli próbę i zapukali do jej bram. Poszliśmy za tą radą i znaleźliśmy wreszcie schronienie w małym miasteczku Lourdes u podnóża Pirenejów” – notował. Werfel, choć niewiele wie o miasteczku, niemal od razu poznaje niezwykłą historię maryjnych objawień. Ludzie mówią chętnie, opowiadają też o Bernadecie. A on jest pisarzem i umie słuchać.

W czasie pięciu tygodni pobytu w Lourdes nasiąka tajemnicą spotkania dziewczyny z Matką Jezusa. Opowieści zapadają w nim tak głęboko i mocno, że nie potrafi przestać o nich myśleć. Urzeczony wyznaje, że wierzy, że to wszystko prawda. On, Żyd urodzony w Pradze, w zamożnej rodzinie, wychowany przez katolicką nianię, mówiący po niemiecku, niezbyt przejęty do tej pory kwestiami religii i wiary wyznaje, że wszystkie wydarzenia, które miały miejsce w Lourdes w 1858 r. są prawdą. I – zaskakując siebie i żonę – składa nieoczekiwany ślub: „Jeśli dotrzemy do Ameryki, zaśpiewam pieśń Bernadety najpiękniej, jak potrafię”.

Po pięciu tygodniach pobytu i ukrywania się w Lourdes Werflowie wyruszają do Prowansji. Trafiają do obozu w Les Milles koło Aix-en-Provence, stamtąd zostają zwolnieni dzięki interwencji amerykańskich organizacji i przyjaciela, Thomasa Manna. We wrześniu 1940 r. wyruszają pieszo przez Hiszpanię do Portugalii, skąd w październiku wypływają do Nowego Jorku. Pragnienie napisania o Bernadecie – i zobowiązanie – które Werfel podjął, dojrzewają w jego sercu w czasie podróży przez ocean. Już rok później w USA ukazuje się powieść pt. Pieśń o Bernadecie.

Książka jest wydarzeniem, ma aż 619 stron, trafia na listę bestsellerów New York Timesa i jest na niej obecna przez cały rok, zajmując pierwsze miejsce przez trzynaście tygodni. Trwa wojna, a mimo film oparty na Pieśni... powstaje już w 1943 r. a Jennifer Jones, która zagrała Bernadetę, dostaje za tę rolę Oscara. „To powieść, ale to nie jest fikcja” – pisze we wstępie Werfel i zaraz dodaje: „Odważyłem się napisać Pieśń o Bernadecie, mimo że nie jestem katolikiem. Pewnego dnia, w okresie największych utrapień, uczyniłem ślub, że jeśli będzie mi dane wydostać się z beznadziejnego położenia i wylądować szczęśliwie u zbawczych wybrzeży Ameryki, to przed rozpoczęciem jakiejkolwiek innej pracy zaśpiewam światu pieśń o Bernadecie, najpiękniej, jak tylko potrafię. Swoje ocalenie zawdzięczam Maryi, ślubowanie złożone wypełniam”.

Franz Werfel zmarł w 1945 r. w Los Angeles, po Pieśni o Bernadecie napisał jeszcze trzy książki. Jednak to powieść o biednej dziewczynie z Lourdes przyniosła mu sławę, doczekała się wielu przekładów i wznowień.