Żydzi w Polsce. Tysiąc lat historii w dwunastu datach

Wiedziałeś o tym, że w 1861 roku podczas niepodległościowej manifestacji w Warszawie żydowski gimnazjalista Michał Landy przejął krzyż z rąk zranionego zakonnika, lecz niestety zginął trafiony rosyjską kulą? Poznaj więcej ciekawych i ważnych faktów z naszej wspólnej polsko-żydowskiej historii.

966

Abraham ben Jaakow, szerzej znany pod arabskim imieniem Ibrahim ibn Jakub, przekazuje nam pierwsze wiadomości o państwie Mieszka. Podobni mu żydowscy kupcy, zwani radanitami (od doliny Rodanu, z której pochodzili), zapuszczali się daleko w głąb wschodniej Europy, dostarczając muzułmańskiemu kalifatowi Kordoby niewolników, zaś słowiańskiemu księciu – kapitał niezbędny do budowy scentralizowanego państwa Polan. Jeszcze z końcem XII w. prowadzona przez Żydów mennica Mieszka III Starego wytłaczała na monetach polskie napisy w alfabecie hebrajskim: MSZKA KROL POLSKI.

1264

Książę kaliski Bolesław Pobożny nadaje Żydom kartę praw, zapewniających im – poza wolnym wyznawaniem wiary – wolność osobistą, własne sądownictwo, gwarancje równego traktowania w sporach z chrześcijanami, swobodnego poruszania się po kraju oraz nieskrępowanej działalności handlowej.

Ludność żydowska, tworząca w Polsce podstawy systemu monetarnego oraz bankowości, znajdowała się pod specjalną opieką księcia. Dawało jej to uprzywilejowany status ekonomiczny, ale ściągało też niechęć tych, którzy zazdrościli im powodzenia. Książęta nie pozwalali jednak na pogromy, które nierzadko wybuchały w zachodniej części Europy. Postanowienia Statutu Kaliskiego w 1334 r. rozszerzono na całą Polskę, a w 1388 r. na Litwę.

1349

Pustosząca Europę epidemia „czarnej śmierci” oszczędza Polskę, do której przybywają Żydzi z Niemiec, Francji, Anglii i Włoch, wygnani z tamtych krajów za rzekome szerzenie zarazy. Od tej pory dominującą częścią żydowskiej populacji w Polsce stali się Aszkenazyjczycy, czyli Żydzi zachodnioeuropejscy. Ich potoczny język, zwany jidysz, tj. „żydowski”, to mowa na bazie niemczyzny, wzbogacona reliktami hebrajskiego oraz nowymi wpływami polskimi.

Czytaj także:
Rodzina Ulmów. Bohaterowie z Markowej

1580

Król Stefan Batory powołuje Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot), centralny organ żydowskiego samorządu. W jego skład wchodzili delegaci 70 kahałów (lokalnych gmin religijnych) z Wielkopolski, Małopolski, Rusi Czerwonej i Wołynia.

Sejm początkowo rozstrzygał tylko sprawy podatkowe, jednak z czasem stał się ciałem ustawodawczym żydowskiej autonomii, jej naczelnym arbitrem oraz trybuną wymiany poglądów. Zbierał się dwa razy do roku, na przemian w Lublinie (zima) i Jarosławiu (lato). Zimową sesję nazywano Waad Gromnic, od jarmarku odbywanego w święto Matki Bożej Gromnicznej.

W 1623 r. podobny sejm powołali Żydzi Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oba Sejmy przetrwały niemalże do ostatnich lat istnienia Rzeczypospolitej.

1648

Podczas powstania Chmielnickiego Kozacy i ukraińscy chłopi mordują kilkadziesiąt tysięcy Żydów w miasteczkach Naddnieprza. Tłumiące powstanie wojska polskie chronią ludność żydowską przed dalszą eksterminacją. Pominąwszy obszary pod władaniem tureckim, 80 procent żydowskiej populacji Europy mieszkało wtedy w państwie polsko-litewskim, w którego skład wchodziła też Ukraina.

1740

Około tego roku Baal Szem Tow, mistyk i ludowy uzdrowiciel, osiada w ukraińskim miasteczku Międzybóż, gdzie tworzy podstawy chasydyzmu. Ten nurt judaizmu kładzie nacisk na intuicyjne i emocjonalne, nie zaś intelektualne przeżywanie religijności, dowartościowuje też, kosztem ascezy, radość życia i Bożego stworzenia. Praktyki chasydów ściągały gniew tradycyjnie nastawionych rabinów, lecz mimo to zyskały wielką popularność wśród ubogich mas małomiasteczkowych Żydów.

W Rzeczypospolitej powstało kilkadziesiąt tzw. dynastii chasydzkich, największe z nich do tej pory reprezentują kwitnące wspólnoty Nowego Jorku i Jerozolimy. Najbardziej wpływowa, Chabad Lubawicz, wywodzi się z miasteczka Lubawicze na wschodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego.

1861

Podczas niepodległościowej manifestacji w Warszawie żydowski gimnazjalista Michał Landy przejmuje krzyż z rąk zranionego zakonnika, lecz ginie trafiony rosyjską kulą. Rabini stolicy zamknęli swoje synagogi na znak solidarności z protestującymi.

1891

Do rządzonego przez Rosjan Królestwa Polskiego przybywa pierwsza fala Żydów z guberni na wschód od Bugu, uchodzących przed dyskryminacyjnymi prawami carskiego reżimu. Ci tak zwani Litwacy (przybywali głównie z terenów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego) szybko stali się znaczącym elementem żydowskiego życia nad Wisłą. W odróżnieniu od przedstawicieli „starej” żydowskiej populacji, byli częściowo zrusyfikowani, co ściągnęło na nich oskarżenia o depolonizację i przyczyniło się do rozwoju antysemityzmu. Jednak już synowie i córki przybyszów twórczo zasilali potencjał polskiej kultury.

1921

Decyzją Józefa Piłsudskiego 600 tysięcy żydowskich uchodźców z ogarniętej rewolucją Rosji otrzymuje prawa polskich obywateli. W II Rzeczypospolitej mieszkała największa na świecie, 3,5-milionowa wspólnota Żydów, zaś Warszawa była drugim po Nowym Jorku żydowskim miastem.

Prawa obywatelskie nie zapobiegły przejawom faktycznej dyskryminacji, co jednak nie przeszkodziło, by polscy Żydzi wnieśli niebywały wkład w budowę wspólnych wartości. Spośród wybranych pięciu wybitnych przedstawicieli nauki i kultury: Janusz Korczak, Julian Tuwim, Artur Rubinstein, Bruno Schulz, Isaac Singer – czterech pierwszych było Polakami w sensie świadomości narodowej.

1942

Hitlerowscy okupanci mordują przeważającą część społeczności polskich Żydów. W rok później ostatni żydowscy mieszkańcy Warszawy w desperackim zrywie powstają zbrojnie przeciw likwidującym getto niemieckim oprawcom. Polska straciła ponad 90 procent swojej żydowskiej populacji. Wobec zagłady Żydów chrześcijańska, głównie katolicka większość Polaków reprezentowała pełne spektrum postaw: od ratowania zagrożonych za cenę własnego życia, po szantaż, denuncjowanie, a nawet zabójstwa.

Czytaj także:
Prof. Szewach Weiss: nadzieja i wytrwałość pozwoliły mi przeżyć [wywiad]

1946/1968

W Kielcach z rąk komunistycznego wojska, milicji oraz tłumu ginie kilkudziesięciu Żydów, ocalałych z niemieckiej zagłady. W następstwie pogromu 100 tysięcy Żydów wybiera emigrację. Pozostali tworzą nieliczne struktury żydowskiej mniejszości w PRL.

W 1968 r. na skutek nagonki władz wyjeżdża z kraju kolejne 15 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego. Wielu spośród uchodźców wzięło udział w budowie niepodległego Izraela.

Czytaj także:
Marzec 1968: Jaka była reakcja prymasa Wyszyńskiego i episkopatu?

1989

Pierwszy premier III RP Tadeusz Mazowiecki wyraża zgodę na pomoc Polski w przetransportowaniu do Izraela 40 tysięcy żydowskich uchodźców z Rosji. W nowej Polsce żydowska wspólnota, choć nieliczna, rozwija się bez ograniczeń. Wśród nieżydowskich Polaków powoli, choć nie bez zgrzytów, narasta zrozumienie dla wspólnego, polsko-żydowskiego dziedzictwa.

Czytaj także:
Polak uratował setki Żydów, historia milczała. Świat po latach poznaje „drugiego Schindlera”

Czytaj także:
Czy Jezus był i nadal jest Żydem?